GİRİŞ

Yaşamımızın vazgeçilmezi olan su, taşıyabileceği çeşitli organik-inorganik maddeler ve mikroorganizmalar ile birçok hastalığa neden olmaktadır (1). Türkiye’de ve dünyada bağırsak parazitleri önemli bir halk sağlığı sorunudur. Bu parazitlerin görülme sıklığını ise sosyo-ekonomik ve eğitim düzeyinin düşüklüğü, iklim ve çevre koşulları, beslenme alışkanlıklarının parazitin yaşama, üreme ve bulaşmasına uygun olması ve benzer faktörlerin artırdığı bilinmektedir (2). Hastalıklı veya hastalığı taşıyan insan ve hayvan dışkısı ile çevreye bırakılan parazitik ookistler ve/veya kistlerin çevresel sulara ve dolaylı olarak içme sularına karışarak parazitik enfeksiyonlara neden olmaktadır (3-6). Paraziter hastalıklar genellikle asemptomatik veya atipik, bulgularla seyreden bağırsak parazitozları, zihinsel ve bedensel gelişme geriliğinin yanı sıra işgücü kaybına neden olarak halk sağlığını ve ülke ekonomisini olumsuz yönden etkilemektedir (7). Hızlıca artan nüfus, gelişen sanayileşme ve atık suların baraj, göl ve derelere karışması ise su kirliliğini hızlandırmaktadır (8). Türkiye’de sulardan bulaşan protozoon parazitlerin tespiti ve bulaşma yolu ile ilgili az sayıda çalışma bulunmaktadır. Denizli ilinde ise Sağlam ve ark.’nın (9) 2015 yılında yapmış olduğu bir ön çalışma haricinde içme ve kullanma sularında parazitlerin araştırıldığı çalışmaya rastlanılmamıştır. Bu çalışmada Denizli il merkezinde yer alan tarımsal sulama ve içme suyu kaynaklarında sucul protozoonların belirlenmesi amaçlanmıştır.

YÖNTEMLER

Araştırmada Ekim 2017-Ekim 2018 tarihleri arasında belirlenen 7 farklı istasyondan (Şekil 1) 10’ar litrelik tek kullanımlık plastik bidonlar ile toplamda 84 su örneği alınmıştır. Su örneklerine 10 mL alüminyum sülfat Al₂ (SO₄)³ eklenerek pH 5,4-5,8 olacak şekilde ayarlanmıştır. Çökelmenin gerçekleşmesi için örnekler yaklaşık 20-24 saat karanlık koşulda oda sıcaklığında bekletilmiştir. Örneklerin üst kısmındaki süpernatant 1 L kalana kadar atılmıştır ve daha sonra 2,100 rpm’de 4 °C’de 10 dk santrifüj edilmiştir. Üstteki sıvı atılarak 50 mL’lik pellet kullanılıncaya kadar +4 °C’deki buzdolabında saklanmıştır.

Santifüj işleminden sonra elde edilen 50 mL’lik pelletten yayma preparatlar hazırlanarak önce direkt bakı (Native-Lugol) ile incelendikten sonra kinyonun asit fast ve trichrome boyaları ile boyanmıştır. Preparatlar ışık mikroskobunda parazitolojik açıdan değerlendirilmiştir.

İstatistiksel Analiz

Protozoon varlığı açısından pozitifliği saptanan örnekler için, hem istasyonlarda bulunma yoğunluğuna göre hem de mevsimsel olarak yoğunluklarına göre yüzde hesaplaması yapılmıştır (Tablo 1 ve 2, Şekil 1, 2, 3).

BULGULAR

Çalışmada incelenen 84 su örneğinin 36’sı tarımsal sulamada kullanılan su, 48’i de içme suyu olup; direkt bakı (Native-Lugol) ve trichrome boyama ile 12 örnekte (%14,28) Giardia spp. tespit edilmiştir. Kinyonun asit fast boyama ile toplanan 84 su örneğinin 21’inde (%25) Cryptosporidium spp. ve 5’inde (%5,95) Cyclospora cayatensis varlığı tespit edilmiştir. Tespit edilen bütün parazitler tarımsal amaçlı kullanılan sularda tespit edilirken mahalle çeşmelerinden toplanan 48 içme suyunda hiçbir parazit örneğine rastlanılmamıştır. Tespit edilen parazitlerin istasyonlara göre dağılımlar Tablo 1 ve 2’de, mevsimsel olarak dağılımları da Şekil 2,3,4'te verilmiştir.

TARTIŞMA

Dünyada ki içme suyu kaynaklarının her geçen gün azalması ve buna rağmen gün geçtikçe artan nüfus yoğunluğu, kullanılabilir su kaynaklarının daha dikkatli ve titiz kullanılmasını gerektirmektedir. Suyla bulaşan enfeksiyonların önüne geçilmesi için ise, suların büyük ölçüde hem bakteriyel hem de parazitik kontaminasyonda olabildiğince engellenmesi gerekmektedir (10).

Bu çalışmada, Ekim 2017-Ekim 2018 tarihleri arasında Denizli il merkezinde belirlenen 7 istasyondan toplanan su örneklerinin incelenmesi sonucunda; Cryptosporidium spp., Giardia spp. ve Cyclospora cayatensis tespit edilmiştir.

Ayaz (6) tarafından yapılan bir çalışmada, Giresun ve Samsun illerinde bulunan su kaynaklarından DNA izole ederek Nested PZR ile 18S rRNA geni, ilmiğe dayalı izotermal amplifikasyon (LAMP) yöntemiyle SAM-1 hedef geni kullanılarak Cryptospordium varlığının araştırıldığı bir çalışmada içme suyu örneklerinin hiçbirinde Cryptosporidium DNA’sına rastlanmamıştır. Ancak 420 çevresel su örneğinde Cryptosporidium DNA’sı tespit edilmiştir [Ayaz (6)]. Mevcut çalışmamızda da benzer olarak kinyonun asit fast boyama ile 21 örnekte (%25) Cryptospordium spp. tespit edilmiş ancak içme sularında parazite rastlanılmamıştır. Ayrıca Ayaz (6) Cryptosporidium spp. ookist yoğunluğunun mevsimsel dağılımı açısından İlkbahar aylarında (Mart, Nisan ve Mayıs) artış gösterdiğini bildirmiştir. Sunulan çalışmada da İlkbahar (Nisan, Mayıs) ve yaz mevsiminin ilk ayı Haziran ayında artış olmuştur (Şekil 2). Haziran ayındaki parazit artış sebebinin ise, Denizli ilindeki iklim şartlarından, büyükbaş ve küçükbaş hayvancılığın yoğun yapıldığı bölgelerin su kaynaklarına yakın alanlarda olması ve hayvan atıklarının bu sulara bulaşma ihtimalinin yüksek olmasından, örnek alınan bölgede yer alan mahallelerin atık su ve kanalizasyon sularının baraj sularına karışmış olabilmesinden kaynaklanmış olabileceği öngörülmektedir. Mevcut parazitlerin yaşam döngüsü de dikkate alındığında, bahar aylarında hava sıcaklığının artışı ve nemin fazla olması parazitin ookist sayısını önemli derecede artırabileceği düşünülmektedir. Wilkes ve ark. (11), tarım arazileri ile zengin olan bölgelerdeki çevresel sularda Cryptosporidium ookisti, Giardia kisti, patojenik bakteriler ve indikatör bakteriler arasındaki mevsimsel ilişkiyi incelemişlerdi ve sonbahar ve kış mevsimlerinde indikatör bakterilerle beraber parazitlerin sayılarında artış olduğunu tespit etmişlerdir (11). Sağlam ve ark. (12) Eğirdir Gölü’nde (Isparta) Cryptosporidium spp. ve Giardia spp. parazitlerinin varlığını mevsimsel açıdan değerlendirmişlerdir. Çalışmada mevsimsel olarak en fazla yaz aylarında ortalama %99,2 yoğunluk ile Cryptosporidium spp., ve %93,3 yoğunluk ile Giardia spp. varlığı tespit edilmiştir. Ayrıca, çalışmada sonbahar ve kış aylarında da parazitlerin yine yoğun bir şekilde tespit edildiği bildirilmiştir (12). Sunulan çalışmada da benzer olarak Cryptosporidium spp. ookistleri Sonbahar (Eylül, Ekim) mevisiminde artış göstermiştir (Şekil 2).

Giresun ve Samsun illerinde Giardia spp. pozitifliğinin araştırıldığı bir çalışmada çevresel ve içme suyu örneklerinden DNA izole edilerek Nested PZR ile 18S rRNA geni, Semi Nested PZR ile GDH hedef geni ve LAMP metotlarıyla parazitin varlığını araştırılmıştır. Çalışmada Samsun ve Giresun illerinden alınan içme suyu örneklerinin hiçbirinde Giardia DNA’sı tespit edilemezken 420 çevresel su örneğinde ise Giardia DNA’sı tespit edilmiştir. Ayrıca çalışmada ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde yağışlara paralel olarak parazit kist yoğunluğunun arttığı veya azaldığı da bildirilmiştir (13). Castro-Hermida ve ark. (14), 2007 yılında ilkbahar-yaz-sonbahar-kış mevsimlerinde İspanya’da belirledikleri 22 farklı lokasyondan, 50 L’lik su örnekleri toplamışlardır ve ve suları parazit varlığı açısından incelemişlerdir. Çalışma sonucunda su örneklerindeki Cryptosporidium ookist miktarı ve Giardia kist miktarının sonbahar ve kış aylarına göre bahar ve yaz aylarında çok yüksek olduğunu tespit etmişlerdir (14). Mevsimsel olarak, giyardiosisin yazları ve erken sonbaharda daha fazla görüldüğünü ve hastalığın belli derecede mevsimsel karakter taşıdığı bildirmiştir. Ancak giyardiosisin mevsim ile olan ilişkisi tam olarak aydınlatılamamıştır (13). Mecvut çalışmada da parazit kist yoğunlu mevsimsel olarak benzerlik göstermektedir. Şekil 3’te Giardia spp. kistlerinin aylara göre dağılımı verilmiştir.

Amerika’da Chicago Hastanesi’nde 1990 yılındaki bir salgında 21 personelde Cyclospora cayatensis saptanmış ve kaynak olarak da personelin yatakhanesinde kullandığı su gösterilmiştir (15). Karaman ve ark. (2) Samsun ilinden alınan 228 su örneğini direkt bakı, kinyonun asit fast, modifiye trichrome ve trichrome boyaları ile incelemişlerdir. Çalışma sonucunda 142 Giardia sp., 132 Cryptosporidium spp., 56 Cyclospora spp., 38 Microsporidia, 47 Blastocystis spp., 38 Entamoeba coli kisti, 18 Dientemoeba, 9 Chilomastix, 9 Strongyloides spp., ve 6 kancalı kurt tespit etmişlerdir (2).

Bu çalışmada da Denizli ilindeki tarımsal sulama sularında Cyclospora cayatensis varlığı tespit edilmiştir. Cyclosporiasiste mevsimsel bir döngü olduğu da düşünülmektedir. Türkiye’de özellikle yağmurların çok yağdığı yağışlı mevsimlerde parazit yoğunluğunda önemli artışların yaşandığı da bildirilmiştir (16). Şekil 4’te Cyclospora cayatensis’in aylara göre dağılımı verilmiştir. Bu veriye göre İlkbahar ayları (Nisan, Mayıs) ve Sonbahar mevsiminin Eylül ayında, yani mevsimsel olarak yağışların bol olduğu dönemlerde Denizli il merkezindeki tarımsal sulama amaçlı kullanılan sularda bu parazitin varlığı tespit edilmiştir.

SONUÇ

Çalışmamız sonucunda tarımsal sulama amaçlı kullanılan suların bölgedeki yerleşim yerlerinin evsel atık suları ve kanalizasyon sularının hiçbir işleme tabi tutulmadan baraj suyuna karıştığı saptanmıştır. Ayrıca çalışmanın yapıldığı ilde akarsuların günlük ihtiyacı karşılamak ve tarımsal amaçlı sulamada da kullanıldığı belirlenmiştir. Bölgede atık su arıtım tesislerinin yetersizliği de düşünüldüğünde kontamine olmuş sular aracılığıyla parazitlerin bulaş riskinin artabileceği sonucuna varılmıştır. Bu doğrultuda çalışmamızın yapıldığı bölgede insanlardaki ve hayvanlardaki parazit epidemiyolojisinin belirlenmesine yönelik çalışmaların planlanması ve elde edilen bulgulara göre parazitlerden korunma yolları ile ilgili programların yapılması gerektiği önerileri sunulmuştur.

*Etik

Etik Kurul Onayı: Sularda çalışıldığı için etik kurul onayı gerekmemektedir.

Hasta Onayı: Sularda çalışıldığı için hasta onay bilgisi gerekmemektedir.

Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulunda olan kişiler tarafından değerlendirilmiştir.

*Yazarlık Katkıları

Konsept: T.S., S.D., Ü.K., Dizayn: T.S., S.D., Ü.K., Veri Toplama veya İşleme: T.S., Analiz veya Yorumlama: T.S., S.D., Ü.K., E.M., Literatür Arama: T.S., Yazan: T.S., S.D., Ü.K.

Çıkar Çatışması: Yazarlar tarafından çıkar çatışması bildirilmemiştir.

Finansal Destek: Bu çalışma Pamukkale Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) tarafından 017FEBE067 numaralı proje ile desteklenmiştir.